इभिनिङ वाकमा म निस्केको थिएँ, बाटोमा सुधो मुख बनाउँदै एक जना मनुवाले हठात् सोधे, ‘भईया केतना बजता ?’ एकछिनको लागि म हतप्रभ भएँ । अचम्म लाग्यो, आजको जमानमा पनि ऊसित आफ्नो घडी छैन ?’ उसका आँखा अझैसम्म मेरो हातेघडीतिर नै गढेको थियो । उसलाई ध्यानपूर्वक हेर्दै भनें, ‘साढे ६ !’
कुनै यस्तो जमाना पनि थियो, मेरो हातमा घडी हुँदैनथ्यो, बाटो हिड्दै गरेको घडीधारक मनुवाबाट समय सोध्थें । उतिबेला हाते घडी लाएर हिड्नु चानचुने कुरो हुँदैनथ्यो । कक्षा आठ पास गरेपछि मात्र पुरस्कार स्वरुप जीवनको पहिलो हाते घडी पाएको थिएँ । अनि बाटो हिड्दै गर्दा बटुवाहरू हाते घडीतिर इंगित गर्दै समय सोध्दा म मख्ख पर्थे । बिस्तारै घडीधारकहरूको संख्या थपिँदै गयो, बाटोमा समय सोध्ने चलन हराउँदै गयो । सहर–बजारमा ठड्याइएका अग्ला घण्टाघरको उपादेयता समेत सौन्दर्य सामग्रीमा सीमित भएको छ ।
आज समय थाहा पाउने साधन त सबैसँग छ, तर समय कोहीसँग छैन
आज हामी ग्याजेट युगमा छौं। यो युगमा समय, मिति, तिथि, तारिख आदि थाहा पाइराख्न हातमा घडी नै भिर्नु पर्ने जरुरी रहेन । बजारमा उपलब्ध हरेक थरिका ग्याजेटमा यस्ता सुबिधाहरू उपलब्ध छन् । तर हिजोसम्म गद्दी युगमा थियौं । कुनै जमानामा व्यावसायिक प्रतिष्ठानहरूमा आजजस्तै शोकेस काउन्टर अथवा टेबल–कुर्सीहरू हुँदैनथ्यो , गद्दीकै हालिमुहाली रहन्थ्यो । ग्राहक होउन् अथवा साहुजी, सबैलाई भुईमै ओछ्याइएका गद्दीमा पलेटी कसेर बस्नु पर्ने हुन्थ्यो । उतिबेला व्यवसायीहरुको एउटा भाका नै थियो, ‘गद्दीमा बसेको छु, झुटो कुरो गर्दिनँ । गद्दीमा बसेको छु, बेइमानी गर्दिनँ ।’ मानौं ती गद्दी नहोस्, भगवानको मन्दिर होस् । हुन पनि हो, उतिबेला गद्दीलाई शुद्ध–सफा र पवित्र राख्नु पर्छ भनेर मान्यता नै थियो । त्यही भएर होला, व्यावसायिक प्रतिष्ठानहरूको वास्तविक नाम जतिसुकै विशाल अथवा आधुनिक किन न होस्, सबै जना ‘फलानोको गद्दी अथवा ढिस्कानोको गद्दी’ भनेरै सम्बोधन गर्थे ।
लाठजीको गद्दी आरोहण
उतिबेला वीरगञ्जका ती गद्दीहरूको हुलमा मेरा पिताजीको पनि गद्दी सामेल थियो, ‘लाठजीको गद्दी !’ फुर्सदको बेलामा म पनि त्यही गद्दीमा गएर बसिदिन्थें । एकदिन म गद्दीमा बसेको थिएँ, पिताजीले उर्दी जारी गरे, ‘बाबु, तिमीलाई गद्दीको कामले नेपालगञ्ज, धनगढी र महेन्द्रनगर जानु छ । उताका व्यापारीलाई भेटेर आफ्नो परिचयको सिमाना अझै फराकिलो बनाउनु छ । तिनीहरूबाट उधारो बापत विक्री गरिएका कपडाहरूको भुक्तानी संकलन गर्नु छ । व्यापारिक सिपहरू सिक्नु छ ।’ उतिबेलाको १७ बर्षे ठिटोलाई प्रतिवादमा एक शब्द बोल्ने आँट नै भएन । पिताजीहरुले आफ्नो सन्तानलाई आँखा तरेर एकपल्ट एक के हेर्थे, केटाकेटीको अवस्था पानीले निथु्रक्क भिजेको मुसोजस्तो हुन्थ्यो । अचेलका छोराछोरी मुख बिगार्दै भनिहाल्छन्, ‘नो ड्याड, नो । यु कान्ट इम्पोज सच बर्डन अपन अ गाय अफ सिक्सटिन इयर्स ।’ त्यो बेला कहाँ त्यति बोल्ने आँट गर्नु !
मन लागेर होस् अथवा नलागेर एक जना कर्मचारीका साथ मेरो जीवनको पहिलो व्यावसायिक यात्रा सुरु भयो । अनौठो थियो त्यो यात्रा पनि । उतिबेला नेपालगञ्ज, मैनापोखर, धनगढी, टिकापुर, राजापुर र महेन्द्रनगरजस्ता नाम चलेका पश्चिमी व्यापारिक गन्तब्यसम्म पुग्न नेपाली बाटो बनिसकेको थिएन । दार्चुला र सुर्खेतजस्ता गन्तब्यको त नामसमेत सुनेका थिएनौं । अनेकन भारतीय बस, रेल र काठे डुङ्गाजस्ता सवारी साधन प्रयोग गर्दै म र मेरा पिताजी खटाएका कर्मचारी आफ्नो एडवन्चर जर्नीमा होमियौं । उतिबेला त्यस्ता दुर्गम ठामहरूमा राती बास बस्न होटलसोटलको कल्पना गर्दा पनि पाप लाग्ने अवस्था थियो । कुनै ब्यापारिक गन्तब्यमा ब्यापारीकै दैलोमा शरण लिइयो, कतै सरकारी अतिथिगृहमा ओत पाइयो ।
उतिबेला छापाखानामा छापिएका चिल्ला परेका लेजर बुक, क्यासबुक अथवा जनरल बुक हुँदैनथे । रातो कपडाको गाता भएका हस्त निर्मित परम्परागत बहीखाता हुन्थे । झण्डै एक मिटर लामो, पहेँलो रङका सादा कागजमा हिसाबकिताब लेखिन्थ्यो
कतै–कतै बाटोमा त बस्ने ठाम नपाएर उभ्याउभ्यै खाना खाइन्थ्यो । हरेक ठाँउमा बैंक सेवा उपलब्ध हुँदैनथे । कतै हुण्डीको माध्यम प्रयोग गर्नु पर्ने बाध्यता थियो भने कतिपय बेला जोखिमसँगै बोकेर घुम्नु पर्ने अवस्था हुन्थ्यो । फोन सम्पर्कको कुरै भएन, टेलिग्राममार्फत नै दैनिकी विवरण संक्षेपमा पठाइन्थ्यो, त्यो पनि सांकेतिक भाषामा । यसरी ब्यावसायिक काममा हिडेकाहरूलाई छुरा हानी लुटपाट गरिएका घटना बेलाबखत थाहा पाउँदा झनै सातो जान्थ्यो ।
उतिबेला नै मैले थाहा पाएँ, ‘पश्चिमाञ्चलतिर हुने मालसमानको ढुवानी पनि भारतीय बाटो भएर नै हुने गरेको छ । वीरगञ्जका व्यसाायीहरू ती विक्री गरिएका कपडा र जिन्सी सामाग्रीहरू राम्ररी प्याक गरेर भारतीय यातायात कम्पनीलाई जिम्मा लगाउँदा हुन् । आजको जमानामा चौबिस घन्टामा पुग्ने सामग्री उतिबेला १५/२० दिन लगाएर अह्राएको नेपाली गन्तब्यसम्म पुर्याइदिँदा हुन् ।’ तैपनि ब्यवसायी खासै गुनासो गर्दैनथे ।’ फेरि मनमनै स्वयम्लाई सम्झाउँछु, ‘आम मान्छेको के दोष ? फराकिलो विकासलाई नाङ्गा आँखाले नदेखुन्जेल साँघुरो विकासलाई नै ठूलो उपलब्धी मान्ने नेपाली न हौं हामी ।’
खैर, लागौं त्यही चार दशक पुरानो कथामा । पिताजीले अह्राए बमोजिमको ब्यावसायिक जिम्मेवारी पूरा गरेर म सुरक्षित घर फर्किसकेको थिएँ । ‘सार्है खत्तम यात्रा थियो, यस्तो पनि हुन्छ काँही ?’ मैले पिताजीको अगाडि डराउँदै, अनकनाउँदै मौखिक गुनासो दर्ता गराउँदा उनी रिसाएनन् । बरू मख्ख पर्दै आफ्ना अतीतका कष्टहरूबारे बखान गर्न थाले, ‘अरे, त्यस्तो सुगम यात्रालाई खत्तम भन्छौ ? धन्न, तिमीहरूलाई पैदल यात्रा गर्नु परेन । हाम्रो जमानामा काठमाडौं जाने यात्रुहरूको निमित्त वीरगञ्जबाट हेटौडा हुँदै भिमफेदीसम्म मात्र सडकबाटो हुन्थ्यो । त्यसमा पनि राहदानी नभएकाहरूलाई चुरियापारी जाने अनुमति थिएन । त्यसपछि त हाम्लाई हिडेर जानु पर्ने हुन्थ्यो, दुईटा पहाड काटेपछि बल्ल काठमाडौं पुग्थ्यौं । बाटो यति भयावह, ज्यान त जहिले पनि जोखिममै हुन्थ्यो ।’
अर्को दिन मेरा पिताजीले मेरो हाते घडीतिर संकेत गर्दै कटाक्ष मिसाएर निर्देशन जारी गर्नुभयो, ‘समयको मूल्य बुझ्ने गर है बाबु । भोलिदेखि ठ्याक्क ८ः३० बजे बिहान गद्दीमा बस्नु ।’ नाई भन्ने कुरै भएन । यसरी मेरो व्यवहारिक प्रशिक्षण अथवा इन्ट्रनसीप आफ्नै पिताजीको ब्यवशायमा सुरू भयो, त्यो पनि आफ्नै मुनिमजी (परम्परागत बहिखाता चलाउने लेखापाल)को अधिनमा बसेर । उतिबेला यातायात ब्यवसायमा मूलतः पञ्जाबी सरदार सलंग्न थिए । उनीहरू नै नेपालको सुगमदेखि दुर्गम क्षेत्रसम्म मालसामानवाहक तथा यात्रुवाहक गाडी चलाउँथे । नेपाली सवारी चालक त नगन्य मात्रा थिए । आज समयले कोल्टो फेरेको छ । यातायात क्षेत्रमा मात्र होइन, समग्र नेपालमै पञ्जाबी सरदारको उपस्थिति नगन्य भएको छ । काइदाले नेपालमा पारवाहन क्रान्ति ल्याउने श्रेय ती पञ्जाबी सरदारहरूलाई नै जान्छ । तर उनीहको योगदानलाई सम्झिने फुर्सद कसैलाई छैन ।
टाइपराइटरको जमाना
पुराना कुरा सम्झिँदा हिजोअस्तिको जस्तो लाग्छ । वीरगञ्जबाट रौतहट जिल्लाको सदरमुकाम, गौरजस्तो नजिकको ठाममा मालसमान पठाउनु पर्दा पनि घोडाखच्चरमा पठाइन्थ्यो । अनि यात्रुहरू भारतको बैरगनिया भएर गौर पस्थे । बिस्तारै नेपालभरि बाटोघाटो तथा भौतिक संरचनामा ब्यापक सुधार भयो । मेचीदेखि महाकालीसम्म सडक सञ्जालको बिस्तार भयो । नेपालको एक भूभागबाट अर्को भूभागमा पुग्न भारतीय बाटोको प्रयोग गर्नु पर्ने बाध्यता रहेन । सो अनरूप आन्तरिक ढुवानी पनि सहज हुँदै गयो । कलकत्ता बन्दरगाहबाट वीरगञ्ज र विराटनगर नाका सबैभन्दा नजिक हुँदा यी दुबै नाका समुद्रपारीका मालसमानको कारोबारको केन्द्रका रुपमा स्थापित हुँदै गए । तथापि वीरगञ्जबाट नेपालको उत्तरी, पूर्वीय र पश्चिमी भूभागमा मालसमान ढुवानी गर्न सबैभन्दा सुगम एवम् सस्तो पर्ने हुँदा वीरगञ्ज नाका आयातकर्ता तथा उद्योगपतिको निमित्त मुख्य कारोबार विन्दु बन्दै गयो ।
यसो सोच्छु, विकासको गति कति चाँडै अघि बढेको होला ! आज स्टेनशील लिथोको स्थान फोटोकपी मेशिनले लिएको छ । त्यो पनि हुबहु निकाल्न सकिने । टाइपराइटरको स्थान कम्प्युटर, आइप्याड, स्मार्टफोन र प्रिन्टरले लियो । गद्दीहरू अलप हुँदै गएका, तिनको स्थानमा टेबल र कुर्सीले लिए । कम्प्युटर, आइप्याडजस्ता ग्याजेट आदिको त कल्पनासम्म गरिएको थिएन । ती दिनमा कुनै ब्यावसायिक प्रतिष्ठानमा टाइपराइटर हुनु नै प्रतिष्ठाको बिषय हुन्थ्यो । अनि हामी भुराहरू एकापसमा कानेखुशी गथ्र्यौं, ‘तिम्लाई थाहा छ रमुवा ? सोमुवाका बाबुजीसित टाइपराइटर छ, टाइपराइटर… !’
उतिबेला छापाखानामा छापिएका चिल्ला परेका लेजर बुक, क्यासबुक अथवा जनरलबुक हुँदैनथे । रातो कपडाको गाता भएका हस्त निर्मित परम्परागत बहीखाता हुन्थे । झण्डै एक मिटर लामो, पहेलो रङका सादा कागजमा हिसाबकिताब लेखिन्थ्यो । उतिबेला कसैसित कुनै किसिमको लेनदेनबारे विवाद भएमा ती बहीखातालाई नै अन्तिम प्रमाण मानिन्थ्यो । देउताप्रति श्रद्धा राखेजस्तै बहीखाताप्रति श्रद्धा राखिन्थ्यो । बहीखातालाई जुठो हातले छुनु र फोहर स्थानमा राख्नुलाई त ठूलै अपराध मानिन्थ्यो । उतिबेला भागवद् गीता छोएर किरिया खाएजस्तै ब्यापारीहरू ‘म जे बोल्दै छु, सत्यतथ्य बोल्दै छु’ भन्दै आफ्नो बहीखाता छोएर व्रिmया खान्थे । आजको दिनमा न त्यस्ता किरिया खानेहरू जीवित छन्, न त किरिया खुवाउनेहरू नै ।
बुढापाकाहरुको पञ्चायती
उतिबेला खरिदबिक्रीको मामिलामा मौखिक सौदाकोे महत्व पनि उतिकै उच्च थियो । भाउ जति सुकै घटोस् अथवा बढोस्, सौदा मौखिक भए पनि कोही सौदाबाट पछि हट्दैनथ्यो । अनि व्यावसायिक समाजमा ज्येष्ठ नागरिकलाई उतिकै महत्व दिइन्थ्यो । मलाई अक्षरस याद छ, एक पुस्ताअघिसम्म व्यावसायिक अथवा पारिवारिक विवाद आइपरेमा वीरगञ्जमा केही पाको उमेरका भद्रभलाद्मीहरू बसेर सहमति निर्माण गर्थे । दुई व्यवसायी अथवा परिवारबीच कुनै विवाद भयो भने सकभर अड्डा अदालत गइदैनथ्यो । गाँउका भद्रभलाद्मीहरु नै एकापसमा बसेर निकास झिक्थे । उनीहरूको निर्णयको मान दुबै पक्षले उतिकै श्रद्धाका साथ राख्थे पनि । त्यसरी एकापसमा बसेर निकास झिक्ने कामलाई पञ्चायती भनिन्थ्यो । अहिले म यसो गम्न बाध्य हुन्छु, आजको जमानामा बावुको कुरो छोरोले त सुन्दैन । गाँउका बुढापाकाहरूको निर्णय के कसैले मानिदेला ?’
मेरा पिताजीले मेरो हाते घडीतिर संकेत गर्दै कटाक्ष मिसाएर निर्देशन जारी गर्नुभयो, ‘समयको मूल्य बुझ्ने गर है बाबु । भोलिदेखि ठ्याक्क ८ः३० बजे बिहान गद्दीमा बस्नु ।’ नाई भन्ने कुरै भएन । यसरी मेरो ब्यवहारिक प्रशिक्षण अथवा इन्ट्रनसीप आफ्नै पिताजीको ब्यवशायमा सुरू भयो, त्यो पनि आफ्नै मुनिमजी (परम्परागत बहिखाता चलाउने लेखापाल)को अधिनमा बसेर
आज परम्परागत खाताबहीको स्थानमा एकसे एक सफ्टवेयरहरू आएका छन् । बुढापाका मुनिमजीको स्थानमा कम्प्युटर चलाउन जानेका युवा एकाउन्टेन्टहरू आएका छन् । परम्परागत पत्राचारको स्थान इमेल र विभिन्न थरिका अनलाइन च्याट प्रविधिले लिएका छन् । अब हामी कुनै पनि खेल खेल्न खेलमैदानमा जाँदैनौ, स्मार्टफोनमा थुप्रै गेमहरू छन्, त्यसैमा खेलेर काम चलाउँछौ । आज समय थाहा पाउने साधन त सबैजना सँग छ, तर समय कोहीसँग छैन ।
आफन्त अथवा चिनजानमध्येको कोही दिवंगत हुँदा त आरआइपी (रेष्ट इन पीस) लेखेर अनलाइन संवेदना प्रकट गर्छौ । यसो हेर्दा हामी मनुवालाई समयले थुप्रै थोक दिएको छ । तर मलाई लाग्छ, समय पनि एक व्यवसायी नै हो । हामीलाई निशुल्क केही पनि दिएको छैन । परोक्ष रूपमा बाक्लो शुल्क असुलउपर गरेको छ ।